خانه های تاریخی کاشان، اوج شکوه معماری ایرانی (اکبری)

خانه های تاریخی کاشان

صفحه اول خانه های تاریخی کاشان تزئینات معماری بنا‌های تاریخی کاشان

تزئینات معماری بنا‌های تاریخی کاشان

گره‌چینی

گره‌چینی چوب از هنر‌های ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی ‌در ایران رایج بوده است. برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از این هنر از دوران خلفا عباسی آغاز شده و در قرن 6 تا 8 هجری قمری در مصر و سوریه متداول شده و از همان زمان به ایران رسیده است.

بر اساس شواهد و آثار موجود پیشینه هنر گره‌چینی در معماری ایران به دوره سلجوقی و صفوی باز می‌گردد و خاستگاه آن نیز شهر اصفهان بوده است. از این سبک کار به طور معمول در ساخت درهای اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهای منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده می‌شده است. از دوران صفوی به بعد تعبیه شیشه‌های رنگی در چوب‌های مشبک رایج شده و در اصطلاح به "ارسی" مشهور شد. هنرهای چوبی پس از صفویه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فنی نداشت بلکه با افت فنی نیز روبرو شد. البته هنر ارسی‌سازی در این دوره به اوج خود رسید.

به طور کلی از چوب و فرآورده‌های آن در بناهای صد سال اخیر به عنوان مصالحی موثر در ستون‌های چوبی، پوشش‌ سقف‌های دوجداره خارجی و توفال‌سازی، در ساختن پنجره‌های ارسی و پنجره‌های ظریف با کارهای هنری مختلف گره سازی، قواره‌بری و غیره استفاده شده است.

تعریف گره چینی

گره چینی به هنری ایجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شیشه‌های رنگی در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت‌گرای هندسی که به طور هماهنگ در یک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته می‌شود. در واقع هندسه نقوش و گره‌کشی جزء جدانشدنی این هنر به حساب می‌آید.

در اصطلاح هنری گره‌چینی عبارت است از مجموعه‌ای از شکل‌های هندسی که با نظم و ترتیب و پیچ و شکل‌های هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شده‌اند. در تعریف دیگر، گره‌چینی عبارت است از یک ترکیب هماهنگ از شکل‌های هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب که با استفاده از خط‌‌های راست شکل گرفته است.

نمونه‌های تاریخی

از بهترین نمونه‌های گره‌چینی در ایران می‌توان عمارت چهل‌ستون، هشت‌بهشت و خانه‌های تاریخی خانه اعلم، شیخ‌الاسلام، سوکیاس در اصفهان و تعدادی از خانه‌های تاریخی کاشان همچون خانه طباطبائی‌ها، خانه عباسیان، خانه بروجردی‌ها و تعدادی دیگر از این انواع خانه‌ها در یزد و شهر‌های قدیمی ‌را نام برد.

( تصویر 1 )

خانه طباطبایی (عروس خانه های ایران)

یکی از زیباترین و دیدنی ترین بناهای تاریخی کاشان، خانه طباطبایی است که در محله سلطان امیر احمد در بافت قدیم کاشان واقع شده است. این خانه که از شاهکارهای هنر معماری قدیم به شمار می رود به وسیله مرحوم سیدجعفر طباطبایی – از تجار معروف فرش آن زمان – در سال ۱۲۵۰هجری قمری ساخته شده است. خانه طباطبایی همچون دیگر بناهای تاریخی آن زمان برخوردار از تزئینات مجلل و باشکوه، اصالت معماری و طراحی متناسب با فرهنگ و اقلیم خاص منطقه است. مجموعه خانه طباطبایی مشتمل بر ۳ بخش اندرونی بیرونی و بخش مخصوص خدمه است .مجموعه خانه تاریخی طباطبایی  با ۴۷۰۰ مترمربع وسعت دارای ۴۰اتاق، ۴ حیاط، ۴ سرداب (زیرزمین)، ۳ بادگیر و ۲ رشته قنات است.معماری خانه طباطبایی به شیوه معماری حجاب دار، گودال باغچه، متقارن و درون گر است. خانه تاریخی طباطبایی که به وسیله هیات امنای مرمت و احیای ابنیه تاریخی کاشان خریداری و در سال های ۱۳۷3 تا ۱۳۷۶ با همکاری شهرداری و میراث فرهنگی کاشان و با پشتیبانی مسئولان وقت وزارت و معادن و فلزات طبق نقشه اصلی و نخستین موردمرمت و بازسازی قرارگرفت در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۵۰۴ به ثبت رسیده است. مجموعه تاریخی خانه طباطبایی هم اکنون زیرپوشش سازمان رفاهی و تفریحی شهرداری کاشان اداره می شود.

خانه بروجردی (سمبل معماری خانه های کاشان)

محله سلطان میر احمد قدمت این خانه عصر قاجاری به 130 سال قبل باز میگردد. خانه بروجردی ها که هم بخش اندرونی و هم بیرونی دارد فاقد گودال باغچه است. این بنا در سه طبقه و به صورت چهار طرف ساخت، اطراف حیاط های اندرونی و بیرونی بنا گردیده است. این خانه بیشتر فضاهای معماری که در خانه های قدیمی کاشان یافت میشود را دارا می باشد. از جمله دو سرداب، سرپوشیده، شاه نشین، پنج دری، مهتابی، هشتی ورودی، ایوان تابستانی، ایوان زمستانی. ویژگی بارز این بنا سرپوشیده آن است که در کل شهر کاشان منحصر به فرد و استثنائی است. حیاط اصلی بیش از 620 متر مربع و یکی از سه حیاط یا اندرونی آن بیش از 630 متر مربع مساحت دارد. تزئینات ایوان تابستانی بنا در کاشان منحصر به فرد است و نقاشی های بی نظیری در سرپوشیده به چشم میخورد.

•

مجموعه خانه عباسیان

مجموعه خانه عباسیان در خیابان علوی،در کوی سلطان امیراحمد میباشد و بین سالهای 1245-1250 قمری ساخته شده است. این مجموعه از جمله برجسته‌ترین آثار معماری و یکی از نامزدهای دریافت جایزه بهترین بناهای مسکونی ایران است. این بنای تاریخی از لحاظ معماری و تزیینات حایز اهمیت فراوان است. مجموعه خانه عباسیان شامل 5 حیاط و گودال باغچه است که پس از فوت مالک اولیه به مرور از هم تفکیک و به صورت 5 باب خانه مستقل از هم درآمد. در سال‌های اخیر 4 باب از 5 باب خانه خریداری و بازسازی شد. از4 باب خانه خریداری شده، دو واحد آنها به صورت طرح معمول معماری بافت قدیم کاشان یعنی گودال باغچه و یکی از آنها حوض خانه که محل مدرس آیت الله علوی بوده، و در اصل باغ بوده است ، که داخل باغ هشت باب خانه جدید ساخته شده است و بخشی از آن منزل مسکونی آیت الله علوی بوده که به صورت نیمه مخروبه باقی مانده است. خانه‌های عباسیان به لحاظ معماری، دارای طرحی بسیار قوی و غنی و از نظر تزئینات گچبری و نقاشی و کاربری تزئینات معماری اسلامی نظیر رسمی بندی، یزدی بندی، قطاربندی،( مقرنس) و گره سازی در اوج زیبایی و ظرافت می‌باشد. سبک اصلی معماری بنا به گودال باغچه موسوم است. در این سبک معماری، بنا پایین‌تر از سطح کوچه احداث شده و اصطلاحاً گود می‌باشد. دسترسی به آب قنات وفشار آب در قسمت های مختلف ساختمان و خاصیت عایقی خاک و مصالح در جلوگیری از سرما و گرما و استحکام بنا، علت ساخت بنا در گودی بوده است . ویژگی‌های معماری خانه عباسیان: تقارن: در هر ضلع این بنا اگر خطی فرضی در وسط ضلع ترسیم شود، طرفین ضلع کاملاً قرینه می‌باشد. چهار فصل خانه: بنا دارای قسمت‌های تابستانی و زمستانی نشین بوده و در هر فصل از سال از قسمت‌های خاصی از بنا، متناسب با وضعیت آب و هوایی آن فصل، استفاده می‌شده است. معماری درونگرا: بر خلاف بناهای امروزی که ظاهر بنا دارای تزئینات بسیار می‌باشد. در بناهای قدیمی، ظاهر بنا بسیار ساده و دارای تزئینات کم می باشد و بالعکس درون بنا بسیار با شکوه و زیبا می باشد. معماری محجّبه یا نقاب‌دار: به علت آنکه معماری دوران قاجار یک معماری مذهبی است و شهر کاشان نیز از دیر باز به دارالمومنین معروف است، رعایت مسائل مذهبی در معماری خانه عباسیان بسیار مشهود می‌باشد.

خانه عامری ها

خانه عامری ها در محله سلطان میر احمد در شمال معبر اصلی محله سلطان میر احمد و در جوار حمام سلطان میر احمد واقع شده است.مالک اولیه این خانه ابراهیم خلیل خان کلانتر بوده است. قدمت بنای اولیه به عصر زندیه باز میگردد و از جمله خانه های بسیار قدیمی کاشان است. این خانه دارای دو حیاط مستقل از هم برای دو بخش اندرونی و بیرونی است و حیاط سوم رو‌بازی بعنوان بهار بند در این خانه وجود دارد. ویژگی بارز این بنا، وسیع بودن هر دو حیاط و همینطور مجلل بودن فضاهاو تزئینات این خانه است. از فضاهای مهم معماری این بنا باید از سرداب، شاه نشین، آینه خانه، هفت دری، هشتی ورودی، ایوان تابستانی و ایوان زمستانی، حوض خانه، بهار بند و دو باد گیر نام برد. تزئینات مقرنس، قطار بندی و رسمی بندی، شاه نشین، یزدی بندی بسیار مفصل ایوان و نقاشی های رسمی و تذهیب سقف سرداب این بنا قابل ذکر هستند. این خانه به علاوه چند خانه تاریخی در جوار آن مجموعهْ عظیم تاریخی را در کاشان تشکیل میدهند.

خانه تاج

محله ترک آباد خانه تاریخی خانم تاج در زمان رونق عصر قاجاری بنا گردیده است. خانه خانم تاج از نمونه های انگشت شماری است که هم فضاهای اندرونی و هم بیرونی و هم گودال باغچه دارد. بخش بیرونی خانه به صورت چهار طرف ساخت و اندرونی آن دو طرف ساخت میباشد. از فضاهای اصلی معماری خانه تاج می توان از چهار سرداب بیرونی، دو سرداب اند رونی، یک بادگیر، شاه نشین ، مهتابی، پنج دری، هشتی ورودی، شارم ( که دور تا دور باغچهْ طبقه میانی قرار دارد ) و بهار خواب ها نام برد. نکته جالب توجه در این خانه این است که ایوان اصلی آن فضای مشترک حیاط اندرونی و حیاط بیرونی است و از یک سو به شمال و از سوی دیگر به جنوب راه داشته و هم به صورت تابستانی و هم زمستانی عمل می کند. مدارک این بنا جهت ثبت در فهرست آثار ملی کشور ارسال گردیده و مراحل اداری را طی می کند.

خانه تاریخی آل یاسین

خانه آل یاسین موقعیت: پشت مشهد، زیر محله گذر آقا بنای این خانه در اواسط قرن سیزدهم هجری قمری به دستور محمد شاه قاجار برای مرحوم سید پشت مشهدی یعنی محمد تقی حسینی کاشانی عالم و مرجع معروف اواسط قرن سیزدهم ساخته شده است. این بنا دارای بخشهای اصلی حوضخانه، تالار و اتاق های اطراف حیاط میباشد. هنر مقرنس، گچ بری، نقاشی و گره چینی در نهایت زیبایی در این خانه مشهود است. سطوح کاهگلی این بنا از ویژگی آن میباشد. از فضا های مهم معماری این خانه میتوان از سرداب های آن، شاه نشین، مهتابی، هشتی ورودی، ایوان تابستانی، سر پوشیده و بادگیر نام برد. تزئینات نما در ایوان تابستانی به صورت یزدی بندی ساخته شده است. این بنا در تاریخ 25/12/1379 با شماره 3250 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و چهار صفحه نقشهْ آن در میراث فرهنگی موجود است.

خانه منوچهری

موقعیت: محله پشت عمارت با کمک و راهنمایی برخی از فعالین عرصه میراث فرهنگی مجموعاً هفت باب خانه در محله پشت عمارت در نزدیکی بازار کاشان و در حدواسط محله سرپله و سرسنگ خریداری می شود(توسط خانم صبا منوچهری بانوی ایرانی مقیم سوئیس). کار بازسازی خانه منوچهری با نظارت استاد حلی در نیمه سال 1386 آغاز شده و به شکل اصولی ادامه می یابد و در انتهای سال 1389 به پایان می رسد. بنا در همان ابتدای کار با شماره 19327 به ثبت آثار ملی می رسد. برای دیدن خانه منوچهری باید به خیابان محتشم بروید. خیابان محتشم، کوچه شهید ثابت، کوچه عمارت هفتم، شماره 49. حیاط مرکزی با حوض آب و باغچه های زیبا که اتاقها و سردابهای متعددی در اطراف آن وجود داشت. مسئولین و تیم مرمت خانه و در راس آنها خود خانم منوچهری خانه را تغییر کاربری داده و به شکل یک هتل اقامتی سنتی بازسازی کرده بودند که ماحصل این امر 9 اتاق زیبای با دکوراسیون سنتی و امکانات امروزی شده بود. در سرداب اصلی خانه دو دستگاه زری بافی و مخمل بافی راه اندازی شده تا گردشگران بتوانند از نزدیک با مراحل تهیه منسوجات سنتی کاشان هم آشنا بشوند برای راه اندازی دستگاه زری بافی از استاد عنایتی که در زمینه هنر زری بافی جزو اساتید مسلم ایران بوده و برای هنر مخمل بافی هم از استادخلیل یاالله که در زمره آخرین مخملبافان کاشان و ایران هستند استفاده شده است. خانه منوچهری در زمره معدود خانه هایی است که دارای آب انبار بوده.

خانه بارفروش

موقعیت: پشت مشهد، زیر محله گذر آقا از جمله خانه های اواخر عصر قاجار است. بخش اندرونی خانه کاملا از بخش بیرونی مستقل بوده و در در حیاط جدا از هم این دو بخش را تعریف میکند. فضا های اندرونی خانه به شیوه چهار طرف ساخت و در یک طبقه حول حیاط اندرونی قرار گرفته اند. حیاط بیرونی به صورت دو طرف ساخت و در یک طبقه بنا شده که البته در بخش کوچکی از یک جبهه آن یک سرداب کوچک در طبقه زیرزمین قرار دارد. فضا های سرداب، شاه نشین، هشتی ورودی، وایوان تابستانی فضا های اصلی معماری این خانه هستند. تزئینات این بنا در گچ بری های ساده بدنه ها خلاصه می شود.

خانه روئین‌تن

محله سوری‌جان خانه روئین‌تن که قدمت آن به عصر قاجار باز میگردد از جمله خانه‌های قدیمی کاشان است که به دو بخش اندرونی و بیرونی قابل تقسیم بوده و حیاط‌های مجزایی دارد. حیاط اصلی این خانه نیز به صورت گودال‌باغچه دو طرف ساخت در سه‌ طبقه بنا گردیده است. فضا‌های مهم معماری خانه شامل سرداب، شاه‌نشین، پنج‌دری، دو هشتی ورودی، ایوان تابستانی و ایوان زمستانی می‌شود. از تزئینات این خانه می‌توان از مقرنس‌ها و یزدی‌بندی‌های ایوان و شاه‌نشین آن یاد کرد.

خانه اخباری‌(احمد)

محله سرسنگ بر جانب شمالی معبر اصلی محله سرسنگ و در جوار گذر این محله خانه بسیار قدیمی احمد اخباری وجود دارد. تنها خانه‌ایست که در زلزلهْ 1192 هجری جان سالم به‌در‌برد و تاریخ زندیه دارد. احتمالا بخش‌هایی از جبهه شمالی این خانه از زمان زلزله مهیب زندی و افشاری باقی‌مانده است، اما بخش‌های جنوبی خانه صفوی‌ است. در طبقه بالای جبهه شمالی کتیبه‌ایی گچی وجود دارد که تاریخ 1194 هجری قمری در آن نقش بسته و در نقاشی حوض‌خانه این بنا نیز تاریخ 1255 به چشم می‌خورد. از جمله خانه‌هایی است که فقط یک حیاط وسیع اندرونی دارد و اندرونی آن به شکل گودال باغچه است. در حال حاضر فضا‌ها در سه طبقه و به‌صورت دو طرف ساخت قرار گرفته‌اند. فضا‌های مهم معماری این خانه عبارتند از: سرداب، شاه‌نشین، پنج‌دری، هشتی ورودی، ایوان تابستانی، بادگیر، شارم و حوض‌خانه. ایوان کم عمق خانه تزئینات رسمی بندی دارد.

خانه کاشانی

محله‌ پای‌نخل مانند بسیاری از خانه‌های قدیمی کاشان،خانه کاشانی که قدمت بنای اولیه به اواسط عصر قاجار مربوط میشود، نیز دارای دو بخش اندرونی و بیرونی جدا از هم می‌باشد. فضا‌ها به‌صورت چهار طرف ساخت پیرامون حیاط‌ها بنا گردیده‌اند. ویژگی بارز معماری این خانه ایوان تابستانی و تاج نمما‌سازی شده آن است. اهم فضا‌های موجود خانه عبارتند از سرداب، شاه‌نشین، مهتابی و ایوان تابستانی. تزئینات رسمی‌بندی و یزدی‌بندی در ایوان تابستانی قابل مشاهده است