آموزش صرف افعال معتل در زبان عربی

علاوه برتقسیم بندی بالا فعلهای مثال واوی براساس نحوه تصریف آنها خود به دوگروه می باشند:

الف)فعلهای که مضارع آنها بر وزن ( یَفعِلُ)مکسورالعین می باشندبرخی از این فعلها عبارتند از « وَعَدَ ، وَصَلَ ، وَقَفَ، وَزَنَ ، وَصَفَ ، ، وَلَدَ ، وَهَنَ ، وَرَدَ، وَجَدَ» که مضارع آنها به ترتیب عبارتند از: « یَعِدُ ،یَصِلُ،یَقِفُ ، یَزِنُ ، یَصِفُ ، یَلِدُ ، یَهِنُ ، یَرِدُ،یَجِدُ » که الگوی تصریف آنها به شرح زیر است:

الف) ماضی: وَعَدَ ، وَعَدَا ، وَعَدُوا - وَعَدَت، وَعَدَتَا ، وَعَدنَ

وَعَدتَ ، وَعَدتُما ، وَعَدتُم – وَعَدتِ، وَعَدتُما ، وَعَدتُنَّ

وَعَدتُ ، وَعَدنا

* در ماضی فعل مثال هیچ اعلالی صورت نمی گیرد.

ب) مضارع: یَعِدُ ، یَعِدَانِ ، یَعِدُونَ تَعِدُ ، تَعِدَانِ ، یعِدنَ

تَعِدُ ، تَعِدانِ ، تَعِدُون تَعِدینَ، تَعِدَانِ ، تَعِدنَ

اَعِدُ ، نَعِدُ

* در مضارع فعل اجوف همان طور که می بینیم در هر چهارده صیغه حرف عله ی (واو) خذف شده یعنی اعلال به حذف صورت گرفته است، که در اصل بدین صورت بوده:

وَعَد َبروزن یَفعِلُ= یَوْعِدُ که واو به جهت تخفیف(سهولت درتلفظ) حذف شده واین عمل در هر14صیغه تکرار می شود

ج) امر: همان طور که می دانیم فعل امرحاضر(مخاطب) از6صیغه ی فعل مضارع ساخته می شود با حذف حرف مضارع وجزم فعل مانند : تَعِدُ = عِد .که تصریف آن به شرح زیر است:

« عِد ْ، عِدَا ،عِدُوا –عِدِی ، عِدَا ، عِدنَ»

*که در همه اعلال به حذف صورت گرفته.

د) مضارع مجزوم:در مضارع مجزوم از فعل مثال واوی نیز اعلال به حذف وجود دارد زیرا از مضارعی ساخته شده که درآن اعلال به حذف وجود داشته. مانند : یَعِدُ = لم یَعِدْ

لم یَعِدْ ، لَم یَعِدا ، لم یَعِدوا لم تَعِدْ ، لم تَعِدا ، لم یَعِدنَ

لم تَعِدْ ، لم تَعِدا ، لم تَعِدوا لم تَعِدی، لم تَعِدا ،لم تَعِدنَ

لم اَعِدْ ، لم نَعِدْ

ر) مضارع منصوب: درمضارع منصوب از مثال واوی نیز اعلال به حذف وجود دارد مانند: یَعِدُ= لَن یَعِدَ

ز) ماضی مجهول: در فعل ماضی مجهول از مثال واوی نیز هیچ گونه اعلالی صورت نمی گیرد مانند :

وُعِدَ ، وُعِدَا ، وُعِدُوا ،........................................

ه) مضارع مجهول :در مضارع مجهول از مثال واوی حرف عله ی محذوف بر سر جای خود بر می گردد یعنی هیچ گونه اعلالی صورت نمی گیرد مانند: یَعِدُ = یُوعَدُ

یُوعَدُ ، یُوعَدانِ ،یُوعَدونَ تُوعَدُ ، تُوعَدانِ، یُوعَدنَ

تُوعَدُ، تُوعَدانِ ،تُوعَدونَ تُوعَدِینَ، تُوعَدانِ، تُوعَدنَ

اُوعَدُ، نُوعَدُ

*بقیه ی فعلهای که در این گروه قرار می گیرند وبه برخی از آنها اشاره شد بر اساس همین الگو صرف می شوند مانند: وَصَفَ= یَصِفُ ، وَلَدَ = یَلِدُ که همگی مکسور العین می باشند

ب)فعلهای که مضارع آنها بروزن ( یَفعَلُ ) مفتوح العین می باشند : برخی از آنها عبارتند از ( وَسَعَ، وَدَعَ ، وَضَعَ ،وَقَعَ ، وَهَبَ ) که مضارع آنها به ترتیب ( یَسَعُ، یَدَعُ ، یَضَعُ ، یَقَعُ ، یَهَبُ )می باشد

* الگوی تصریف این افعال نیز مانند افعال قبلی می باشند با این تفاوت که در این افعال عین الفعل در مضارع مفتوح می باشد وبه تبع آن در فعل امر نیز عین الفعل نیزفتحه دارد مانند:

مضارع: ( یَضَعُ ، یَضَعانِ ، یَضَعُونَ – تَضَعُ ، تَضَعانِ ، یَضَعنَ ، و............................................(

امر: ( ضَعْ ، ضَعَا ، ضَعُوا- ضَعی ،ضَعَا ، ضَعنَ)

*الگوی تصریف در( مثال یایی):براساس آنچه درمنابع عربی آمده هیچ اعلالی درماضی ،مضارع وامر مثال یایی صورت نمی گیرد

مضارع مانند: یَسَرَ= (یَیسَرُ ،یَیسَرانِ ،یَیسَرونَ – تَیسَرُ ،تَیسَرانِ ، یَیسَرنَ و............................)

امر مانند:( إیسَر، إیسرا ،إیسروا ،و..................)

(الگوی تصریف درفعل اجوف)

فعل اجوف : فعلی است که دومین حرف از حروف اصلی آن حرف عله باشد.مانند: قال یقول ،باع یبیع ، خاف یخاف.

*می توانیم فعلهای اجوف را با توجه با چگونگی صرف ماضی ومضارع وامر آن به سه دسته تقسیم کنیم:

الف)اجوف (واوی):

فعلهای که اولین صیغه ی ماضی ومضارع وامر آن به ترتیب عبارتند از:قالَ ، یَقُولُ ، قُلْ(فَعَلَ، یَفعُلُ ،فُلْ) وبه عبارت دیگر اجوف واوی هستند زیرا دومین حرف اصلی آن (واو) می باشد (قَوَلَ = قالَ). برخی از این فعل ها عبارتند از: کانَ ،فازَ، غاصَ، دارَ، دامَ، راحَ، ذاقَ، فاتَ، ماتَ، جالَ ،زالَ، عادَ، تابَ، قامَ. که دومین حرف اصلی همه ی آنها (واو) می باشد.که بعنوان نمونه به تصریف یکی ازاین فعل ها می پردازیم.

الگوی تصریف فعل ماضی از اجوف (واوی):

قالَ ،قالَا ، قالُوا- قالَت ، قالَتَا ، قُلنَ قُلتَ، قُلتُما ، قُلتُم – قُلتِ ، قُلتما ، قُلنَ

قُلتُ ، قُلنا

همان طورکه می بینیم در صیغه های 1-2-3-4-5 اعلال به قلب صورت گرفته .بدین صورت که اصل آن قَوَلَ بوده که براساس قاعده کلی که حرف عله ی متحرک ماقبل مفتوح تبدیل به الف می شود (واو) تبدیل به(ا) گردیده(قَوَلَ=قالَ) واین عمل تاصیغه ی پنجم ادامه یافته. امادر بقیه ی صیغه ها برای سهولت در تلفظ اعلال به حذف صورت گرفته که در اصل بدین صورت بوده( قَوَلنَ ) که حرف عله ی متحرک ما قبل مفتوح تبدیل به الف گردیده:(قالنَ) که در اینجا التقاء ساکنین صورت گرفته وتلفظ دشوار گردیده که برای دفع التقاء ساکنین وسهولت درتلفظ حرف عله حذف گردیده :(قُلنَ) وازآنجای که حرف محذوف در اصل (واو) بوده فاء الفعل ضمه می گیرد.

*در نتیجه درماضی فعل اجوف دونوع اعلال صورت می گیرد :اعلال به قلب واعلال به حذف

الگوی تصریف فعل مضارع از اجوف(واوی):

یَقُولُ ،یَقُولانِ ، یَقُولونَ تَقُولُ ، تَقُولانِ ، یَقُلنَ

تَقُولُ ، تَقُولانِ ،تَقُولونَ تَقُولینَ ، تَقُولانِ ، تَقُلنَ

اَقُولُ ، نَقُولُ

همان طور که می بینیم دونوع اعلال در مضارع اجوف صورت گرفته اولی اعلال به اسکان که در همه ی صیغه ها بجزء جمع مونث غائب ومخاطب صورت گرفته ، که در اصل باید فعل مضارع بروزن (یَفعُلُ) یعنی عین الفعل آن که واو می باشد باید متحرک می بود مانند: (یَقوُلُ) ، که در این جا بعلت ثقیل بودن ضمه بر روی واو حرکت آن به ماقبل داده شده وخود ساکن گردیده وتبدیل به (یَقُولُ) شده واین عمل دربقیه ی صیغه ها بجزء جمع های مونث به همین منوال می باشد.

دومین اعلال،اعلال به حذف بوده که فقط در دوصیغه ی (للغائبات وللمخاطبات) صورت می گیرد(یَقُلنَ و تَقُلنَ) که در اصل یَقوُلنَ بروزن یَفعُلنَ بوده ،که بعلت ثقیل بودن حرکت ضمه برروی واو حرکت آن به ماقبل داده شده وحرف عله ساکن گردیده وشده یَقُوْلنَ که در اینجا دوساکن در کنار همدیگر قرار گرفته یعنی التقای ساکنین پیش آمده وتلفظ دشوارگردیده که برای دفع التقای ساکنین وسهولت در تلفظ حرف عله حذف می شود : یَقُلنَ

الگوی تصریف فعل امر در اجوف (واوی):

قُل، قُولا ، قُولوا - قُولِی ، قُولا ، قُلنَهمان طور که می بینیم در دوصیغه ی مفرد مذکر مخاطب (للمخاطب) وجمع مونث مخاطب (للمخاطبات) اعلال به حذف صورت گرفته ،ودربقیه ی صیغه ها اعلا ل به اسکان .

الگوی تصریف مضارع مجزوم از اجوف (واوی):

لم یَقُلْ ، لم یَقولا ،لم یَقُولوا لَم تَقُلْ ،لم تَقُولا ،لم یَقُلنَ

لم تَقُلْ، لم تَقُولا ،لم تَقُولوا لم تَقولی، لم تَقُولا،لم تَقُلنَ

لم اَقُلْ ، لم نَقُلْ

همان طور که می بینیم در صیغه های که زیر آنها خط کشیده ایم اعلال به حذف صورت گرفته ودر بقیه ی صیغه ها اعلال به اسکان.

الگوی تصریف ماضی مجهول از اجوف (واوی):

همان طور که می دانیم فعل ماضی بر وزن (فُعِلَ) یعنی عین الفعل مکسور وبقیه ی حروف متحرک ماقبل آن مضموم می شود بنا براین (قَوَلَ ) میشود (قُوِلَ ) که دراینجا به سبب اینکه کسره بر (واو) ثقیل بوده به ماقبل داده شده وسپس جهت تناسب (واو) با(یا)تبدیل ب(ی) می گرددو می شود (قِیلَ ) ، که الگوی تصریف آن این گونه است:

قِیلَ ، قِیلا ، قِیلوا قِیلَتْ، قِیلَتا ، قِلنَ

قِلتَ ، قِلتُما ، قِلتُم قِلتِ ،قِلتُما ،قِلتُنَّ

قِلتُ ، قِلنا

که دونوع اعلال صورت گرفته یکی اعلال به قلب در 5صیغه ی اول، ودیگری اعلال به حذف در بقیه ی صیغه ها.

الگوی تصریف مضارع مجهول ازاجوف( واوی):

فعل مضارع مجهول بروزن (یُفعَلُ) ساخته می شود که براین اسا س (یَقُولُ) می شود (یُقوَلُ) که بعلت تناسب فتحه با (الف) حرف عله تبدیل به (الف) می گردد پس می شود (یُقالُ) که الگوی صرف آن به شکل زیر است.:

یُقالُ ، یُقالانِ ،یُقالونَ- تُقالُ ،تُقالانِ ،یُقَلنَ - تُقالُ ، تُقالانِ ،تُقالونَ - تُقالینَ ،تُقالانِ، تُقَلنَ_ اُقالُ، نُقالُ

که در دو صیغه (جمع مونث)اعلال به حذف صورت گرفته ودر بقیه اعلال به قلب.

ب) اجوف (یایی):فعلهای که در اصل بر وزن (فَعَلَ ،یَفعِلُ ) می باشند مانند (باعَ ،یَبِیعُ) ، افعالی که در این گروه قرار می گیرندوشیوه تصریف آنها یکسان می باشد عبارتند از( باعَ یَبِیعُ،سارَ یَسِیرُ،زادَ یَزِیدُ، صاحَ یَصِیحُ، مالَ یَمِیلُ، طارَ یَطِیرُ،سال یَسِیلَُ،جاءَ یَجِیئُ) که در اصل (بیعَ ،سَیَرَ،زَیَدَ،صَیَحَ،مَیَلَ ،طَیَرَ، سَیَلَ،جَیئَ ) که برای نمونه یکی از آنها را صرف می کنیم:

الگوی تصریف در فعل ماضی اجوف (یای):

باعَ ، باعَا ، باعُوا = باعَت ، باعَتا ، بِعنَ بِعتَ ،بِعتُما ، بِعتُم = بِعتِ ، بِعتُما ، بِعتُنَّ

بِعتُ ، بِعنا

در اصل (بَیَعَ) بروزن (فَعَلَ) بوده که براساس قاعده ی کلی حرف عله ی متحرک ماقبل مفتوح تبدیل به الف می شود (ی) تبدیل به الف شده واین عمل تا صیغه ی پنجم ادامه یافته یعنی اعلال به قلب صورت گرفته ودر بقیه صیغه ها همان طور که می بینیم حرف عله حذف شده یعنی اعلال به حذف دارد که در اصل ( باْعنَ) بوده که التقای ساکنین صورت گرفته و برای دفع التقای ساکنین حرف عله حذف شده .ودر نتیجه چون حرف محذوف در اصل (ی) بوده و(ی) باکسره تناسب داردبه فاء الفعل کسره می دهیم که در نتیجه می شود (بِعنَ) واین عمل تا آخِر فعل ادامه دارد.

الگوی تصریف فعل مضارع از اجوف (یای):

یَبِیعُ ،یَبِیعانِ ،یَبِیعُونَ تَبِیعُ ،تَبِیعانِ ،یَبِعنَ

تَبِیعُ ،تَبِیعانِ، تَبِیعونَ تَبِیعِینَ ،تَبِیعانِ ،تَبِعنَ

ابَِیعُ ،نَبِیعُ

که همان طور که می بینم دو نوع اعلال وجود دارد: الف) اعلال به حذف در دوصیغه ی 6و12 ب) اعلال به اسکان در بقیه ی صیغه ها.

که (یَبِیعُ) در اصل بروزن (یَفعِلُ) بوده یعنی(یَبیِعُ) که بعلت ثقیل بودن کسره بر روی (یا) ،کسره به ماقبل داده شده وحرف عله ساکن شده واین عمل دربقیه ی صیغه ها بجزء 6و12 به همین منوال بوده. اما درصیغه 6و12 بعلت التقای ساکنین حرف عله حذف شده.

الگوی تصریف فعل امرمخاطب از اجوف (یایی):

بِع ، بِیعا ، بِیعوا بِیعی ، بِیعا ، بِعنَ

فعل امر( بِعْ) از( تَبِیعُ )ساخته شده بدین صورت که حرف مضارع را حذف کرده وآخر فعل را جزم می کنیم که می شود ( بِیعْ ) ودر نتیجه بعلت التقای ساکنین حرف عله حذف می شود(بِعْ )

الگوی تصریف درمضارع مجزوم از اجوف(یایی):

لم یَبِعْ ، لم یَبِیعا ،لم یَبِیعوا لم تَبِعْ ،لم تَبِیعا ،لم یَبِعنَ

لم تَبِعْ ،لم تَبِیعا ، لم تَبِیعوا لم تَبِیعی ،لم تَبِیعا ،لم تَبِعنَ

لم اَبِعْ ، لم نَبِعْ

همانطور که مشاهده می کنیم در صیغه ی 1و4و6و7و12و13و14اعلال به حذف صورت گرفته ودر بقیه اعلال به اسکان .ازآنجاییکه در مضارع مجزوم در صیغه های 1و4و7و13و14 بعلت جزم حرف آخر ساکن میگیرد التقای ساکنین پیش می آید که برای دفع التقای ساکنین حرف عله حذف می شود:

الگوی تصریف ماضی مجهول از اجوف یایی:

بِیعَ ، بِیعا ، بِیعُوا ، بِیعَتْ ، بِیعَتا ، بُعنَ -- بُعتَ ، بُعتُما ، بُعتُم بُعتِ ، بُعتُما ، بُعتُنَّ

بُعتُ ، بُعنا

الگوی تصریف مضارع مجهول از اجوف یایی:

یُباعُ ، یُباعانِ ، یُباعونَ - تُباعُ ، تُباعانِ ، یُبَعنَ

تُباعُ ، تُباعانِ ، تُباعونَ - تُباعینَ ، تُباعانِ ، تُبَعنَ

اُباعُ ، نُباعُ

ج) اجوف استثنائی یا اجوف الفی:

اینگونه از فعلها بروزن (فَعَلَ ، یَفعَلُ) هستند ودر اصل اجوف (واوی) یا (یایی)هستند ولی از آنجایی که مضارع آنها بروزن (یَفعَلُ) صرف می شود یعنی عین الفعل آنها فتحه دارد وبه همین خاطر در مضارع حرف عله قلب به الف می شود به آنها اجوف (الفی) می گویند مانند(یَخافُ ) وازآنجاییکه برخی از قوائد آنه برخلاف دو دسته ی قیلی می باشد به آنها (اجوف استثنایی )نیز می گویندمانند . برخی از این فعلها که تعداد آنها نیز اندک است عبارتند از (خافَ ، یَخَافُ ) (نالَ، یَنَالُ) (نامَ ،یَنامُ) که ریشه آنها در اصل (خَوَفَ ، نَیَلَ ،نَوَمَ ) می باشد والگوی صرف آنها یکسان می باشد .

الگوی تصریف فعل ماضی از اجوف (الفی):

خافَ ،خافَا ، خافُوا = خافَت ، خافَتا ، خِفنَ خِفتَ ،خِفتُما ،خِفتُم = خِفتِ ،خِفتُما ،خِفتُنَّ

خِفتُ ، خِفنا

همان طورکه مشاهده می کنیم تاصیغه ی پنجم اعلال به قلب صورت گرفت واز صیغه ی پنجم ببعد بخاطر التقای ساکنین اعلال به حذف.

*باتوجه به اینکه درصیغه های 6تا14اعلال به حذف صورت گرفته وازآنجاییکه حرف عله ی محذوف (الف) بوده واصل آن (واو) بوده فاءالفعل(حرف ماقبل) باید یا فتحه میگرفت یاضمه در حالیکه برخلاف اصل کسره گرفته وبه همین خاطر اجوف استثناءی نامیده میشوند.

الگوی تصریف فعل مضارع از اجوف (الفی):

یَخَافُ ، یَخافانِ ،یَخافونَ = تَخَافُ ،تَخَافانِ ،یَخَفنَ تَخَافُ ،تَخَافانِ ،تَخَافونَ = تَخَافینَ ،تَخَافانِ ،تَخَفنَ

اَخَافُ ،نَخَافُ

همان طور که می بینیم در اکثر صیغه ها بجزء 6و12اعلال به قلب واسکان همزمان صورت گرفته ودر دوصیغه ی6و12اعلال به حذف.

الگوی تصریف فعل امر مخاطب از اجوف (الفی):

خَف ،خَافا ،خَافوا = خَافی ،خَافا ،خَفنَ

الگوی تصریف مضارع مجزوم از اجوف الفی:

لم یَخَف ،لم یَخافا ،لم یَخافوا = لم تَخَف،لم تَخافا ، لم یَخَفنَ

لم تَخَف ،لم تَخافا ،لم تَخافوا = لم تَخَافی ،لم تخافا ، لم تَخَفنَ

لم اَخَف ، لم نَخَف

* همانطورکه می بینیم درصیغه های مشخص شده اعلال به حذف ودربقیه ی صیغه ها اعلال به قلب وجود دارد

اعلال در فعل ناقص:

همان طور که می دانیم فعل ناقص فعلی است که آخرین حرف اصلی آن حرف عله باشد ،بنا براین برا ی آشنای هرچه بیشتر فراگیران در رابطه انواع اعلال در فعل ناقص ، می توانیم آنها را به سه قسم تقسیم کنیم:

1) ناقص واوی: فعلهای که بر وزن(فَعَلَ، یَفعُلُ ) ظاهر می شوند یعنی عین الفعل آنها مضموم است مانند: (دعا - یَدعُوْ) (رجا - یَرجُوْ) (تلا - یَتلُوْ) (عفا-یَعفُوْ)(نجا -یَنجُوْ)

2) ناقص یائی: فعلهای که بر وزن (فَعَلَ،یَفعِلُ) ظاهر می شوندمانند یعنی عین الفعل آنها مکسور است : (رمَی–یَرمِی) ( مَشَی– یَمشِی ) (جَرَی– یَجِری) (کَفَی– یَکفِی) (شَفَی – یَشفِی) (هَدَی – یَهدِﻱ) (بَکَی – یَبکِی) (مَضَی – یَمضِی) (قَضَی – یَقضِی) (أتَی – یَاتِی )

3) ناقص الفی :فعلهای که بروزن( فَعِلَ – یَفعَلُ ) یا (فَعَلَ ، یَفعَلُ ) ظاهر می شوند یعنی عین الفعل آنها مفتوح است وچون حرف عله بخاطر تناسب با فتحه تبدیل به (الف ) می شود ناقص الفی نامیده می شود.مانند (رَضِیَ –یَرضَی )( نَسِیَ – یَنسَی)(غَشِیَ – یَغشَی)(لَقِیَ – یَلقَی) (بَقِیَ – یَبقَی ) و ( طَغَی ، یَطغَی ) (رَعَی - یَرعَی ) ( سَعَی – یَسعَی )

*الف) تصریف در فعل ( ناقص واوی)

الگوی تصریف فعل ماضی از ناقص (واوی)

دَعَا ، دَعَوا ، دَعُوْا - دَعَتْ ، دَعَتا ، دَعَونَ * دَعَوتَ ، دَعَوتُما ،دَعَوتُم - دَعَوتِ ، دَعَوتُما ، دَعَوتُنَّ دَعَوتُ ، دَعَونا

*که در صیغه ی 1 اعلال به قلب صورت گرفته ودر صیغه ی 3و4و5 اعلال به حذف و دربقیه ی صیغه ها اعلالی صورت نگرفته.

الگوی تصریف فعل مضارع از( ناقص واوی):

یَدعُوْ ، یَدعُوَانِ ، یَد عُون – تَدعُوْ، تَدعُوَانِ ،یَدعُونَ

تَدعُوْ، تَدعُوَانِ، تَدعُونَ – تَدعینَ، تَدعُوَانِ، تَدعُونَ

اَدعُوْ، نَدعُوْ

*که در صیغه های3و9و10اعلال به حذف وجود دارد ودر صیغه های بدون ضمیر بارز یعنی 1و4و7و13و14اعلال به اسکان صورت گرفته ودر بقیه اعلالی وجود ندارد.

الگوی تصریف فعل امر مخاطب از (ناقص واوی):

اُدعُ، اُدعُوَا ، اُدعُوا - اُدعِی ، اُدعُوَا ، اُدعُونَ

*درصیغه های مشخص شده یعنی للمخاطب،للمخاطبینَ وللمخاطبه اعلال به حذف ودربقیه اعلالی صورت نگرفته)

نکته: در جزم فعلهای ناقص بجای ساکن کردن لام الفعل حرف عله حذف می شود.مانند تَدعُو = اُدعُ واز آنجای یکه حرف محذوف واو بوده حرف ماقبل (عین الفعل) ضمه –ُ می گیرد.

الگوی تصریف مضارع مجزوم از (ناقص واوی):

لم یَدعُ ،لم یَدعُوَا ،لم یَدعُوْا لم تَدعُ ،لم تَدعُوَا،لم یَدعُونَ

لم تَدعُ،لم تَدعُوَا،لم تَدعُوا لم تَدعی،لم تَدعُوَا،لم تَدعُونَ

لم اَدعُ، لم نَدعُ

*همان طور که می بینیم درصیغه های1و3و4و7و9و10و13و14که با خط مشخص شده اند اعلال به حذف صورت گرفته ودربقیه اعلالی صورت نگرفته.

نکته: بقیه ی صیغه های که در این گروه هستند را بر اساس همین الگوها صرف می کنیم.

ب) تصریف در فعل (ناقص یائی)

الگوی تصریف فعل ماضی از( ناقص یائی):

هَدَی ،هَدَیا ،هَدُوا- هَدَتْ، هَدَتا، هَدینَ هَدَیتَ،هَدَیتُما،هَدَیتُم - هَدَیتِ ،هَدَیتُما،هَدَیتُنَّ

هَدَیتُ ،هَدَینا

*همانند فعل ناقص واوی در صیغه ی 1اعلال به قلب ودر صیغه ی 3و4و5اعلال به حذف وجود دارد ودربقیه ی صیغه ها اعلالی نیست

الگوی تصریف فعل مضارع از (ناقص یائی):

یَهدِیْ،یَهدِیانِ،یَهدُونَ تَهدِیْ،تَهدِیانِ، یهدِینَ

تَهدِیْ،تَهدِیانِ،تَهدُونَ تَهدِینَ ،تَهدِیانِ ،تَهدِینَ

اَهدِیْ نَهدِیْ

*همانند فعل ناقص واوی در صیغه های3و9و10اعلال به حذف ودر صیغه های1و4و7و13و14اعلال به اسکان وجود دارد.

الگوی تصریف فعل امر مخاطب از (ناقص یائی)

اِهدِ ، اِهدِیا ، اِهدُوا اِهدِی ، اِهدِیا ، اِهدِینَ

*همانند ناقص واوی در صیغه ای مشخص شده اعلال به حذف ودر بقیه اعلالی صورت نگرفته

نکته: از آنجای که حرف محذوف (ی) بوده حرف ماقبل کسره-ِ می گیرد

الگوی تصریف مضارع مجزوم از( ناقص یائی):

لم یَهدِ، لم یَهدِیا ،لم یَهدُوا–لم تَهدِ ،لم تَهدِیا ،لم یَهدِینَ

لم تَهدِ ،لم تَهدِیا ،لم تَهدُوا- لم تَهدِی،لم تَهدِیا ،لم تَهدِینَ

لم اَهدِ ، لم نَهدِ

*که مانند ناقص واوی درصیغه های1و3و4و7و9و10و13و14که با خط مشخص شده اند اعلال به حذف صورت گرفته ودربقیه اعلالی صورت نگرفته

ج) اعلال در ناقص( الفی) : الگوی تصریف فعل ماضی از( ناقص الفی):

خَشِیَ ،خَشِیا ،خَشُوا - خَشِیتْ ،خَشِیَتا ،خَشِینَ خَشِیتَ ،خَشِیتُما ،خَشِیتُم – خَشِیتِ ،خَشِیتُما ،خَشِیتُنَّ

خَشِیتُ ، خَشِینا

*همان طور که می بینیم در این گونه فعل ها تنها در صیغه (3)اعلال به حذف وجود دارد ودربقیه ی صیغه ها اعلالی وجود ندارد.

الگوی تصریف فعل مضارع از ناقص (الفی):

یَخشَی ،یَخشَیانِ ،یَخشَونَ– تَخشَی ، تَخشَیانِ ،یَخشینِ تَخشَی ،تَخشَیانِ ،تَخشَونَ –تَخشینَ ،تَخشیانِ ،تَخشینَ

اَخشَی ،نَخشَی

* همان طور که گفتیم این فعل ها دراصل ناقص یائی هستند اما ازآنجا که مضارع آنها بروزن (یَفعَلُ ) است وحرف عله در آن تبدیل به الف می شود به آن ناقص الفی می گویند که همان طور که می بینیم در صیغه های 1و4و7و13و14اعلال به قلب صورت گرفته ودرصیغه های 3و9و10اعلال به حذف صورت گرفته

الگوی تصریف فعل امر از ناقص( الفی) : اِخشَ ،اِخشیا ،اِخشَوا - اِخشَی ، اِخشَیا ،اِخشَینَ

* همان طور که می بینیم در صیغه های مشخص شده اعلال به حذف ودر بقیه ی اعلالی صورت نگرفته.

نکته : از آنجای که حرف محذوف (الف) بوده حرف ماقبل فتحه –َ می گیرد

الگوی تصریف مضارع مجزوم از ناقص (الفی):

لم یَخشَ ،لم یَخشَیا ،لم یَخشَوا لم تَخشَ ،لم تَخشَیا ،لم یَخشَینَ

لم تَخشَ ،لم تَخشَیا ،لم تخشَوا لم تَخشَی ،لم تَخشَیا ،لم تَخشینَ

لم اَخشَ ، لم نَخشَ

*همان طور که می بینیم درصیغه های1و3و4و7و9و10و13و14که با خط مشخص شده اند اعلال به حذف صورت گرفته ودربقیه اعلالی صورت نگرفته.

نکاتی کلیدی در باره افعال معتل:

1) در فعلهای اجوف (واوی) و(یایی) صیغه ی6 ماضی(للغائبات) و صیغه ی 6 امر مخاطب(للمخاطبات) شبیه هم هستند مانند : هم قُلنَ(ماضی): {آنها گفتند} و انتن قُلن(امر): {بگویید}

*** اما در اجوف (الفی) مانند (خافَ- یَخافُ ) (نالَ- یَنالُ)(نامَ- یَنامُ) ماضی وامر در صیغه های 6 مانند هم نیستند زیرا در ماضی (للغائبات) [خِفنَ] و درامر (للمخاطبات) [خَفن]می باشد

2)در فعلهای مضارع از ناقص(واوی) مانند ( یدعو، یتلو، یرجو، یشکو،یعفو) صیغه های جمع مذکر شبیه صیغه های جمع مونث می باشند که در جمع های مذکر اعلال به حذف داریم ولی در جمع های مونث اعلالی نداریم مانند :

- هم یَدعونَ (اعلال به حذف) وهنَّ یَدعونَ (بدون اعلال)

- انتم تدعونَ ( اعلال به حذف) و انتنّ تدعونَ ( بدون اعلال)

3) در فعلهای مضارع از ناقص (یایی) و(الفی) مانند( یمشِی،یَهدِی،یبقَی) صیغه ی مفرد مونث مخاطب(للمخاطبة) و صیغه ی جمع مونث مخاطب( للمخاطبات) شبیه هم هستند : [ تهدینَ ، تَمشینَ ، تبقینَ ] که هم مفرد مونث مخاطب وهم جمع مونث مخاطب هستند

4) دوفعل ( یَدْعونَ) و( یَدَعونَ ) را باهم دیگر اشتباه نگیریم : زیرا (یَدْعونَ) بخاطر اینکه اولین حرف اصلی آن ساکن می باشد نه مثال است ونه اجوف بلکه ناقص است یعنی( دعا - یَدْعُو) . و( یَدَعونَ ) برخلاف فعل قبلی بخاطر اینکه حرکت اولین حرف اصلی آن ساکن نمی باشد هرگز فعل ناقص نمی باشد بلکه یا مثال است یا اجوف که فعل مورد نظر از(وَدَعَ – یَدَعَ) مثال است

4) عِدْ : امر از (وعَدَ - یَعِدُ) می باشد یعنی وعده بده و ( مثال واوی) است

5) عُدْ: امر از (عادَ – یَعُودُ )می باشد یعنی برگرد و(اجوف) است

6) اُدعُ: امر از (دَعا - یَدْعوْ ) می باشد، یعنی دعا کن یا دعوت کن و( ناقص )